Tiêu chảy cấp là một vấn đề sức khỏe phổ biến, có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi và thường gây ra sự khó chịu, suy giảm chất lượng cuộc sống đáng kể. Mặc dù trong nhiều trường hợp, bệnh có thể tự khỏi, nhưng nếu không được xử lý kịp thời và đúng cách, đặc biệt ở trẻ em và người lớn tuổi, tiêu chảy cấp có thể dẫn đến mất nước và điện giải nghiêm trọng, thậm chí đe dọa tính mạng. Việc hiểu rõ về nguyên nhân, nhận biết sớm các triệu chứng, tiến hành chẩn đoán chính xác và áp dụng phác đồ điều trị phù hợp là vô cùng quan trọng. Bài viết này sẽ cung cấp cái nhìn toàn diện về bệnh tiêu chảy cấp, giúp bạn có kiến thức cần thiết để phòng ngừa và chăm sóc sức khỏe một cách tốt nhất.
1. Tiêu Chảy Cấp Là Gì?
Tiêu chảy cấp được định nghĩa là tình trạng đi tiêu phân lỏng hoặc nước, tăng số lần đi tiêu (thường từ 3 lần trở lên trong 24 giờ) và kéo dài không quá 14 ngày. Đây là một rối loạn chức năng đường tiêu hóa, khiến ruột non và ruột già không thể hấp thu đủ nước và các chất điện giải, dẫn đến sự tăng thể tích và tính lỏng của phân.
Tiêu chảy cấp khác biệt với tiêu chảy mạn tính (kéo dài trên 4 tuần). Các đợt tiêu chảy cấp thường xuất hiện đột ngột và thường liên quan đến nhiễm trùng.
2. Nguyên Nhân Chính Gây Ra Tiêu Chảy Cấp
Có rất nhiều nguyên nhân có thể dẫn đến tiêu chảy cấp, nhưng phần lớn các trường hợp là do nhiễm trùng đường tiêu hóa (viêm dạ dày ruột cấp).
2.1. Nhiễm Trùng (Infectious Causes)
Đây là nguyên nhân phổ biến nhất, thường lây lan qua đường phân-miệng, thông qua thực phẩm hoặc nước bị ô nhiễm, hoặc tiếp xúc trực tiếp với người bệnh.
- Vi rút:
- Rotavirus: Là nguyên nhân hàng đầu gây tiêu chảy cấp nặng ở trẻ em dưới 5 tuổi.
- Norovirus: Phổ biến ở người lớn và thanh thiếu niên, thường gây ra các vụ dịch ở cộng đồng khép kín (nhà dưỡng lão, tàu du lịch).
- Adenovirus, Astrovirus: Cũng là các tác nhân gây bệnh thường gặp.
- COVID-19: Mặc dù chủ yếu là bệnh hô hấp, tiêu chảy cũng là một triệu chứng tiêu hóa đã được ghi nhận.
- Vi khuẩn:
- Escherichia coli (E. coli): Đặc biệt là các chủng gây bệnh đường ruột (EPEC, ETEC, EHEC), thường do ăn uống thực phẩm nhiễm khuẩn.
- Salmonella: Thường liên quan đến việc ăn trứng, thịt gia cầm chưa chín hoặc tiếp xúc với động vật bò sát.
- Shigella: Gây ra bệnh lỵ trực khuẩn, thường có phân có máu và chất nhầy.
- Campylobacter: Là nguyên nhân phổ biến gây viêm dạ dày ruột, thường liên quan đến sữa tươi, nước chưa tiệt trùng.
- Vibrio cholerae: Gây bệnh tả, một dạng tiêu chảy nước cực kỳ nghiêm trọng, có thể gây mất nước nhanh chóng.
- Clostridium difficile (C. diff): Thường xảy ra sau khi sử dụng kháng sinh, làm mất cân bằng hệ vi khuẩn đường ruột.
- Ký sinh trùng:
- Giardia lamblia: Gây ra bệnh Giardiasis, thường do uống nước bị ô nhiễm.
- Cryptosporidium: Phổ biến ở nguồn nước công cộng hoặc bể bơi bị ô nhiễm.
- Entamoeba histolytica: Gây ra bệnh lỵ amip, có thể xâm lấn vào niêm mạc ruột.
2.2. Không Do Nhiễm Trùng (Non-Infectious Causes)
- Tác dụng phụ của thuốc:
- Kháng sinh: Là nguyên nhân hàng đầu gây tiêu chảy do thuốc, do chúng làm thay đổi hệ vi khuẩn đường ruột.
- Thuốc kháng axit (chứa magie), thuốc điều trị ung thư, thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs).
- Chế độ ăn uống:
- Sử dụng quá nhiều chất làm ngọt nhân tạo (sorbitol, mannitol) hoặc caffeine.
- Không dung nạp lactose (do thiếu enzyme lactase).
- Các bệnh lý khác:
- Viêm ruột thừa cấp (giai đoạn đầu).
- Viêm ruột thừa.
- Các đợt cấp của Bệnh Crohn hoặc Viêm loét đại tràng (mặc dù các bệnh này thường gây tiêu chảy mạn tính).
- Hội chứng ruột kích thích (IBS) – thể tiêu chảy.
3. Triệu Chứng Và Dấu Hiệu Nhận Biết Tiêu Chảy Cấp
Triệu chứng chính của tiêu chảy cấp là đi tiêu phân lỏng hoặc nước nhiều lần trong ngày. Tuy nhiên, các triệu chứng đi kèm có thể giúp xác định nguyên nhân và mức độ nghiêm trọng của bệnh:
3.1. Triệu Chứng Tiêu Hóa
- Tăng số lần đi tiêu: Đi tiêu nhiều hơn 3 lần trong 24 giờ.
- Thay đổi tính chất phân: Phân lỏng, nhão, có nước, đôi khi có chất nhầy, máu, hoặc bọt.
- Đau quặn bụng: Cảm giác đau âm ỉ hoặc quặn thắt trước mỗi lần đi tiêu.
- Buồn nôn và nôn: Thường gặp, đặc biệt trong các trường hợp do vi rút hoặc độc tố vi khuẩn.
- Chướng bụng, đầy hơi: Do tăng sản xuất khí trong đường ruột.
- Mót rặn: Cảm giác muốn đi tiêu liên tục dù ruột đã trống.
3.2. Triệu Chứng Toàn Thân
- Sốt: Thường gặp trong tiêu chảy do vi khuẩn hoặc vi rút. Sốt cao có thể chỉ ra nhiễm trùng nặng hơn.
- Mệt mỏi, suy nhược: Do cơ thể mất nước và năng lượng.
- Dấu hiệu mất nước (Quan trọng):
- Khát nước dữ dội.
- Tiểu tiện ít hoặc nước tiểu sẫm màu.
- Môi khô, da khô, mắt trũng.
- Đối với trẻ sơ sinh: Khóc không có nước mắt, thóp lõm, li bì.
- Trong trường hợp nặng: Huyết áp thấp, mạch nhanh, rối loạn tri giác.
4. Chẩn Đoán Tiêu Chảy Cấp
Việc chẩn đoán tiêu chảy cấp thường bắt đầu bằng việc thu thập thông tin bệnh sử chi tiết và khám lâm sàng.
4.1. Bệnh Sử Và Khám Lâm Sàng
- Hỏi bệnh sử: Bác sĩ sẽ hỏi về thời điểm khởi phát, tần suất đi tiêu, tính chất phân (có máu, nhầy không), các triệu chứng đi kèm (sốt, nôn), các yếu tố nguy cơ (tiếp xúc với người bệnh, du lịch, thức ăn đã ăn, sử dụng thuốc gần đây).
- Khám lâm sàng: Đánh giá mức độ mất nước, khám bụng (xem có chướng bụng, đau khi ấn, hoặc các dấu hiệu viêm ruột thừa không), đo nhiệt độ và huyết áp.
4.2. Xét Nghiệm Cận Lâm Sàng
Trong hầu hết các trường hợp tiêu chảy cấp nhẹ và tự giới hạn, không cần xét nghiệm. Tuy nhiên, các xét nghiệm sẽ được chỉ định nếu:
- Tiêu chảy kéo dài trên 3 ngày.
- Có dấu hiệu mất nước nghiêm trọng.
- Có máu hoặc chất nhầy trong phân (nghi ngờ nhiễm khuẩn xâm lấn).
- Sốt cao.
- Bệnh nhân suy giảm miễn dịch hoặc lớn tuổi.
- Xét nghiệm phân:
- Cấy phân: Để xác định vi khuẩn gây bệnh (Salmonella, Shigella, E. coli, Campylobacter).
- Soi phân tìm bạch cầu, hồng cầu: Giúp phân biệt tiêu chảy do nhiễm trùng xâm lấn (có bạch cầu) và không xâm lấn (không hoặc rất ít bạch cầu).
- Tìm ký sinh trùng: Soi phân tìm trứng, nang, hoặc amip.
- Xét nghiệm độc tố C. difficile: Nếu nghi ngờ tiêu chảy do dùng kháng sinh.
- Xét nghiệm máu:
- Công thức máu: Đánh giá tình trạng nhiễm trùng (tăng bạch cầu).
- Điện giải đồ: Đánh giá mức độ mất nước và rối loạn điện giải (natri, kali, clo).
5. Phương Pháp Điều Trị Tiêu Chảy Cấp Hiệu Quả
Mục tiêu chính trong điều trị tiêu chảy cấp là bù nước và điện giải, đồng thời xử lý nguyên nhân gây bệnh.
5.1. Bù Nước Và Điện Giải (Điều trị nền tảng)
Đây là bước điều trị quan trọng nhất, đặc biệt đối với trẻ em và người lớn tuổi.
- Sử dụng Oresol (dung dịch bù nước và điện giải đường uống): Pha Oresol đúng liều lượng theo hướng dẫn và uống từ từ. Đây là cách hiệu quả nhất để thay thế nước và các chất điện giải đã mất.
- Uống nhiều chất lỏng khác: Nước lọc, nước cơm rang, nước dừa non, nước canh.
- Tránh đồ uống có đường cao: Nước ngọt, nước trái cây đóng hộp vì có thể làm tăng tiêu chảy do hiệu ứng thẩm thấu.
- Truyền dịch tĩnh mạch: Áp dụng cho các trường hợp mất nước nặng, không thể uống được, hoặc nôn quá nhiều.
5.2. Điều Trị Thuốc
- Thuốc kháng sinh: Chỉ được sử dụng khi xác định rõ nguyên nhân là do vi khuẩn nhạy cảm và bệnh có triệu chứng nặng (sốt, phân máu). Việc sử dụng kháng sinh bừa bãi có thể làm rối loạn hệ vi sinh đường ruột và không có hiệu quả với tiêu chảy do vi rút.
- Thuốc làm giảm nhu động ruột (Loperamide): Giúp giảm số lần đi tiêu và giảm khó chịu. Tuy nhiên, không nên dùng cho tiêu chảy do vi khuẩn xâm lấn hoặc phân có máu vì có thể kéo dài thời gian tồn tại của độc tố trong ruột.
- Men vi sinh (Probiotics): Bổ sung các vi khuẩn có lợi, giúp cân bằng lại hệ vi sinh đường ruột, rút ngắn thời gian tiêu chảy.
- Kẽm: Bổ sung kẽm đã được chứng minh là có hiệu quả trong việc giảm mức độ nặng và thời gian kéo dài của tiêu chảy, đặc biệt ở trẻ em.
5.3. Chế Độ Ăn Uống
- Ăn uống nhẹ nhàng: Nên ăn các loại thực phẩm dễ tiêu hóa, ít chất xơ và chất béo.
- Thực phẩm nên dùng: Gạo, cháo, chuối, bánh mì nướng, khoai tây luộc, thịt gà luộc (không da).
- Thực phẩm cần tránh: Sữa và các sản phẩm từ sữa (trừ sữa chua có lợi khuẩn), thực phẩm cay nóng, nhiều dầu mỡ, đồ uống có cồn, và caffeine.
6. Phòng Ngừa Tiêu Chảy Cấp
Phòng ngừa là biện pháp hiệu quả nhất chống lại tiêu chảy cấp, đặc biệt là các nguyên nhân do nhiễm trùng.
- Vệ sinh tay: Rửa tay kỹ bằng xà phòng và nước sạch, đặc biệt là trước khi ăn, sau khi đi vệ sinh, và sau khi tiếp xúc với người bệnh hoặc động vật.
- Vệ sinh thực phẩm:
- Ăn chín, uống sôi.
- Rửa sạch rau củ quả trước khi chế biến.
- Bảo quản thực phẩm đúng cách, tránh ruồi nhặng và côn trùng.
- Nguồn nước sạch: Đảm bảo sử dụng nước sạch cho sinh hoạt và ăn uống.
- Tiêm phòng: Tiêm vắc xin Rotavirus cho trẻ em theo khuyến cáo của Bộ Y tế.
- Cẩn trọng khi du lịch: Cần chú ý đến chất lượng thức ăn và nước uống khi đi du lịch, đặc biệt đến những khu vực có tiêu chuẩn vệ sinh kém.
7. Khi Nào Cần Đến Cơ Sở Y Tế?
Mặc dù phần lớn các trường hợp tiêu chảy cấp có thể tự điều trị tại nhà, bạn cần tìm kiếm sự chăm sóc y tế ngay lập tức nếu xuất hiện các dấu hiệu sau:
- Dấu hiệu mất nước nặng: Lú lẫn, không thể uống, tiểu tiện không có trong 6-8 giờ.
- Sốt cao kéo dài.
- Phân có máu hoặc chất nhầy nhiều.
- Tiêu chảy kéo dài hơn 3 ngày.
- Đau bụng dữ dội, không thuyên giảm.
- Bệnh nhân là trẻ sơ sinh, người lớn tuổi hoặc có bệnh lý mạn tính (suy giảm miễn dịch, tiểu đường).
8. Thông Tin Liên Hệ Thăm Khám và Điều Trị
Nếu bạn hoặc người thân đang gặp vấn đề về tiêu chảy cấp cần được chẩn đoán và điều trị chuyên nghiệp, hoặc cần tư vấn sâu hơn về sức khỏe tiêu hóa, bạn có thể liên hệ với Phòng khám Đa khoa Family để được đội ngũ y bác sĩ chuyên môn hỗ trợ kịp thời.
Phòng khám Đa khoa Family
- Địa chỉ: Thửa đất số 1325, Tờ bản đồ số 11, Tổ 6, Đường ĐT 742, Khu phố Phú Bưng, Phường Bình Dương, Thành phố Thủ Dầu Một, Tỉnh Bình Dương, Việt Nam.
- Hotline/Zalo: 0911.678.115
- Email: benhvienfamilybinhduong@gmail.com
- Website: https://phongkhamdakhoafamily.com
Sức khỏe tiêu hóa là nền tảng của một cơ thể khỏe mạnh. Đừng chủ quan với tiêu chảy cấp, hãy chủ động phòng ngừa và tìm kiếm sự hỗ trợ y tế khi cần thiết để bảo vệ bản thân và gia đình.
